PSM – سیستم مدیریت ایمنی فرآیند

هر صنعتی با توجه به نوع فرآیند و کارکردی که دارد با خطرات و حوادثی روبرو است که گاهی منجر به مرگ کارکنان و یا خسارت‌های سنگین می‌شوند. با گذر زمان و پیشرفت تکنولوژی نیز، این مشکلات دو چندان شده و باید کنترل بیشتری روی فرآیند وجود داشته باشد. مدیریت ایمنی فرآیند PSM و گواهینامه PSM راه‌حلی است که برای کاهش حوادث جبران‌ناپذیر ناشی از مواد شیمیایی خطرناک ایجاد شده است. استانداردهایی که توسط اداره ایمنی و بهداشت شغلی برای کنترل فرآیند کار و تهدیدهای آسیب‌رسان مشخص شده است که به پیاده‌سازی مدیریت ایمنی فرآیند PSMو دریافت گواهینامه PSM کمک می‌کند. بدیهی است هدف اصلی، ایمن شدن فرآیند است که این کار از طریق ارائه گواهینامه PSM و رعایت اصول چهارده‌گانه سیستم مدیریت ایمنی فرآیند PSM مورد سنجش قرار می‌گیرد.

مدیریت ایمنی فرآیند و گواهینامه PSM چیست؟

مدیریت ایمنی فرآیند یا Process Safety Management که به اختصار PSM خوانده می‌شود در گروه استانداردهای ایمنی و بهداشت حرفه ای قرار می گیرد ، PSM ابزاری تحلیلی برای پیشگیری از خطرات ناشی از انتشار هرگونه ماده شیمیایی خطرناک در فرآیند کار است. عناصر سیستم مدیریت ایمنی فرآیند PSM توسط دستورالعمل‌های اداره ایمنی و بهداشت شغلی (OSHA) یا سازمان حفاظت از محیط زیست (EPA) تعیین می‌گردد. گواهینامه‌ای که با رعایت تمامی موارد مربوط به قوانین و اصول سیستم مدیریت ایمنی فرآیند PSM به شرکت‌ها ارائه می‌شود، گواهینامه PSM گفته می‌شود. در ادامه به توضیح اهداف و اصول اولیه در خصوص مدیریت ایمنی فرآیند PSM و دریافت گواهینامه PSM خواهیم پرداخت.

اهداف سیستم مدیریت ایمنی فرآیند (PSM)

از منظر تجاری و غیرتجاری، دلایل بسیار زیادی برای ایجاد یک سیستم مدیریت ایمنی فرآیند PSM موثر و لزوم دریافت گواهینامه PSM وجود دارد. ساخت یک سیستم صحیح و پیاده‌سازی رویکرد سیستمی با هدف مدیریت موضوع ایمنی در سازمان، به برقراری برنامه تضمین کیفیت کمک می‌کند. تخصیص گواهینامه PSM به شرکت‌هایی که از سیستم مدیریت ایمنی فرآیند PSM پیروی می‌کنند، از آسیب‌های انسانی و خسارت‌های زیست‌محیطی جلوگیری خواهد کرد. وجود چنین سیستمی به افزایش بهره‌وری و تولید به موقع محصولات باکیفیت با هزینه کم‌تر کمک می‌کند و موجب بالا رفتن ارزش شرکت خواهد شد.
یکی از مهم‌ترین اهداف سیستم مدیریت ایمنی فرآیند PSM، جمع‌آوری و حفظ تمام اطلاعات مربوط به مواد، فرآیندها، تجهیزات و… در جهت ایجاد و توسعه صحیح اطلاعات ایمنی است. توسعه صحیح این اطلاعات به همراه ارائه آموزش‌های عمومی و تخصصی در زمینه فرآیند، موجب اخذ مشارکت کارکنان در حفظ ایمنی فرآیند می‌شود. سیستم مدیریت ایمنی فرآیند PSM و دریافت گواهینامه PSM با شناسایی و ارزیابی خطرات محیط کار از طریق تهیه گزارشات دقیق از حوادث انتشار، سوابق نشت‌ها، تخمین تاثیرات و… احتمال وقوع حوادث در محیط کار را کاهش می‌دهد.

14 اصل OSHA درباره مواد شیمیایی خطرناک

جهت اطمینان از اجرای صحیح برنامه‌های ایمنی فرآیند و ارائه گواهینامه PSM به هرکدام از شرکت‌ها، باید از 14 اصل OSHA در رابطه با مواد شیمیایی خطرناک پیروی شود. این اصول، حداقل نیازهای ایمنی هستند که آشنایی و توجه به آن‌ها بخش بزرگی از سیستم مدیریت ایمنی فرآیند PSM و تخصیص گواهینامه PSM را تشکیل می‌دهد.

اطلاعات ایمنی فرآیند

طبق اصل اطلاعات ایمنی فرآیند یا PSI(Process Safety Information) در سیستم مدیریت ایمنی فرآیند PSM، جهت ارائه گواهینامه PSM به یک شرکت، کارفرمایان موظف هستند تمامی اطلاعات مربوط به شیمی مواد فرآیند، تکنولوژی فرآیند و تجهیزات آن را جمع‌آوری و مستندسازی کنند. تمام اطلاعات فوق باید در دسترس همه کارکنان باشد تا نسبت به خطرات حین کار آگاهی کامل داشته باشند.

تجزیه و تحلیل خطرات فرآیندی

تجزیه و تحلیل خطرات فرآیندی یا PHA(Process Hazard Analysis) و ارزیابی ریسک، محوریت اصلی سیستم‌های ایمنی و ارائه گواهینامه PSM محسوب می‌شود. به طور کلی خطرات محیط کار به سه دسته خطرات شغلی و انسانی، خطرات تجهیزات و خطرات فرآیندی تقسیم‌بندی می‌شوند. شناسایی، ارزیابی و کنترل خطرات، توسط تیمی از متخصصان مهندسی در قالب روش‌های کیفی، کمی و نیمه‌کیفی صورت می‌گیرد. لازم به ذکر است تجزیه و تحلیل خطرات فرآیندی باید حداقل هر پنج سال یک بار و به موقع انجام شود.

دستورالعمل‌های اجرایی و عملیاتی

بر اساس الزامات OSHA3132، در سیستم مدیریت ایمنی فرآیند PSM، طبق اصل دستورالعمل‌های اجرایی و عملیاتی یا (Operating Procedures)، تمامی شرکت‌ها ملزم به ثبت دقیق رویه‌های عملیاتی از جمله ملاحظات ایمنی و بهداشت، سیستم‌های ایمنی و عملکرد آن‌ها، محدودیت‌های عملیاتی هستند. این کار موجب آگاهی شرکت از عواقب ناشی از انحراف از شرایط طبیعی خواهد شد تا در مواقع لازم آماده اصلاح انحرافات باشند.

مشارکت کارکنان

هرگونه طرح و برنامه‌ریزی در راستای مدیریت ایمنی فرآیند و ارائه گواهینامه PSM، نیاز به مشارکت کارکنان یا همان Employee Participation دارد. تمامی کارکنانی که در عملیات فرآیند نقش دارند، باید در برنامه PSM در نظر گرفته شوند. اجرای تمام اصول عملیاتی نیازمند تیمی شایسته، باتجربه و متخصص است. در مدل ارائه شده توسط CCPS، بخش مشارکت کارکنان با سه بخش مجزای درگیر کردن نیروی کار، متعهد کردن ذینفعان و فرهنگ ایمنی فرآیند مورد توجه قرار می‌گیرد.

آموزش

یکی از عوامل موثر در اجرای موفق و بی‌نقص یک سیستم مدیریت ایمنی فرآیند PSM و تخصیص گواهینامه PSM به شرکت، آموزش (Training) درست و مستمر کارکنان است. سازمان ملزم به تعیین سیستمی هوشمند جهت نیازسنجی و تبیین برنامه‌های آموزشی متناسب با نیاز کارکنان است. با توجه به توسعه فرآیندها، برخی از آموزش‌ها باید به صورت مداوم به‌روز شوند تا افراد همواره با دانش روز هم‌قدم باشند. الگوهای متنوعی در زمینه نیازسنجی آموزشی وجود دارد که الگوی Moskowitz به عنوان یکی از مهم‌ترین الگوهای نیازسنجی مطرح می‌شود. این مدل، نیازسنجی را به چهار بخش ارزیابی دانش و مهارت، تجزیه و تحلیل شغل و وظایف، نیازسنجی بر اساس شایستگی فرد، بررسی نیازهای استراتژیک تقسیم‌بندی می‌کند. از جمله مدل‌های نیازسنجی دیگر می‌توان به مدل نیازسنجی روملر، روست و یا فورد اشاره کرد.

پیمانکاران

طبق الزامات OSHA در مدل مدیریت ایمنی فرآیند PSM، شرکت‌ها باید از ابتدای کار، اطلاعات دقیقی درباره مسئولیت‌های پیمانکاران (Contractors) در ارتباط با کارگران یا کارکنان فرآیند در اختیار پیمانکاران قرار دهند. این اطلاعات شامل آگاه ساختن پیمانکار نسبت به خطرات بالقوه، مقررات ایمنی واحدهای عملیاتی، ارزیابی ایمنی فرآیند و ارزیابی فنی فعالیت‌های مربوط به پیمانکار است. شرکت در قبال ارتقای سطح ایمنی فرآیند پیمانکاران مسئول است و تا جای ممکن باید تمام تجهیزات فنی و ایمنی که توسط پیمانکار تهیه می‌شود، مورد سنجش یا ارزیابی قرار دهد. توجه به این موضوع، یکی از عوامل تاثیرگذار در ارائه گواهینامه PSM به یک شرکت است.

بازنگری ایمنی فرآیند قبل از راه‌اندازی

جهت اطمینان از ایمنی فرآیند قبل از راه‌اندازی یک سیستم، بازرسی‌های معمول باید به طور مرتب اجرایی گردد. این بازرسی در دو سطح بازرسی پیش از راه‌اندازی واحدهای فرآیندی جدید و بازرسی پیش از راه‌اندازی واحد فرآیندی که پس از حوادث بزرگی مثل انفجار یا آتش‌سوزی، دچار تغییرات اساسی شده است، صورت می‌گیرد. شرکت‌ها موظف هستند قبل از شروع فعالیت‌های جدید یا پیاده‌سازی اصلاحات، ایمنی فرآیند را مورد بررسی قرار دهند، ایمنی فرآیند قبل از راه‌اندازی یا PSSR (Pre-Startup Safety Review) نشان می‌دهد که تجزیه و تحلیل خطر فرآیند به خوبی انجام شده است و تمامی مراحل ایمنی، عملیاتی، نگهداری و امور اضطراری مطابق با الزامات و استانداردها پایه‌گذاری شده است. بازنگری ایمنی فرآیند بخشی از اصول تخصیص گواهینامه PSM به یک شرکت در نظر گرفته می‌شود.
نتایج بازرسی‌های فوق توسط تیم PSSR با عنوان گواهی‌نامه بازنگری ایمنی قبل از راه‌اندازی به یکی از سه حالت زیر صادر می‌گردد:

• واحد برای راه‌اندازی ایمن است.
• در صورت رفع نواقص و اجرای پیشنهادات اصلاحی، واحد برای راه‌اندازی ایمن خواهد شد.
• واحد برای راه‌اندازی ایمن نیست..

یکپارچگی مکانیکی

برای اطمینان از یکپارچگی مکانیکی سیستم و سلامت آن، باید تمام مراحل اصلی پیاده‌سازی مدیریت یکپارچگی مکانیکی مورد بازرسی قرار بگیرد. این عوامل عبارتند از شناسایی خطرات و ارزیابی ریسک اجزای آسیب‌رسان به یکپارچگی، ارائه تعریف دقیق از استانداردهای عملکرد هر یک از تجهیزات، طراحی و اجرای برنامه‌های بازرسی، نگهداری و ممیزی. در نهایت با تنظیم گزارشات از وضعیت عملکرد، یکپارچگی مکانیکی سیستم یا (Mechanical Integrity) حفظ خواهد شد.

مجوز کار گرم

به طور کلی کار گرم به مجموعه فعالیت‌هایی اطلاق می‌شود که پتانسیل ایجاد یک منبع حرارتی را داشته باشند. OSHA انجام هرگونه کار گرم در محیط‌های خطرناک و قابل انفجار را ممنوع کرده است و طبق این دستورالعمل، هرگونه فعالیت در دمای بالا با منابع اشتعال‌زا نیاز به دریافت مجوزهای لازم عملیاتی و نظارتی یا مجوز کار گرم (Hot Work Permit) دارد.

مدیریت تغییر

یکی از چالش‌های اساسی در مدیریت ایمنی فرآیند PSM و ارائه گواهینامه مدیریت ایمنی فرآیند، مدیریت تغییر یا MOC (Management Of Change) است. طبق استاندارد OSHA هر تغییری ملزم به رعایت مواردی از جمله تاثیر تغییر بر ایمنی و سلامت، اصلاحات رویه‌های عملیاتی، دوره زمانی لازم برای تغییر، شرایط مجاز برای تغییرات پیشنهادی و مبانی فنی تغییر پیشنهادی است.

تغییرات از نظر ماهیت خود به سه دسته کلی تغییرات اجرایی، ساختاری و فنی تقسیم‌بندی می‌شوند. مدیریت هر کدام از این تغییرات مراحل و روند مشخصی دارد که باید تمام این مراحل در نظر گرفته شوند. این فرآیند ابتدا با پیشنهاد تغییر، بررسی و ارزیابی این پیشنهاد آغاز می‌شود، پس از به‌روز کردن اطلاعات و آموزش کامل، طرح یا تغییر پیشنهادی اجرا خواهد شد. در نهایت با مستندسازی و بازنگری تغییرات فرآیند مدیریت تغییر به طور کامل انجام خواهد شد.

تجزیه و تحلیل در حوادث

طبق اصل تجزیه و تحلیل در حوادث یا (Incident Investigation)، تمام شرکت‌ها جهت ثبت، ردیابی، گزارش و تجزیه و تحلیل هر آنچه هنگام حادثه اتفاق می‌افتد، نیاز به یک فرآیند سیستماتیک دارند. در این فرآیند مواردی از جمله تاریخ حادثه، تاریخ گزارش، شرح واقعه، دلایلی که در بروز حادثه نقش داشتند، ثبت خواهد شد تا در نهایت راه حل و پیشنهادات کارآمد ارائه شود.

در یک تجزیه و تحلیل صحیح، علل حوادث از تمامی جوانب از جمله علت اساسی، علت مستقیم و علت غیرمستقیم مورد بررسی قرار می‌گیرند تا زنجیره حوادث و علل بروز آن تعیین گردد.

برنامه‌ریزی و واکنش در شرایط اضطراری

طبق اصل برنامه‌ریزی و واکنش در شرایط اضطراری یا ERP (Emergency Planning And Response)، شرکت‌ها باید برنامه‌ای مشخص برای عکس‌العمل سریع نسبت به مسائل اضطراری در زمان وقوع حادثه داشته باشند. فرماندهی حادثه دارای پنج اصل فرماندهی، عملیات، برنامه‌ریزی، لجستیک و اداری/مالی است.

ممیزی انطباق

ممیزی جزو زیرساخت‌های اساسی PSM و ارائه گواهینامه PSM محسوب می‌شود. مراحل ممیزی انطباق یا (Compliance Audits) شامل توسعه برنامه ممیزی، پیاده‌سازی ممیزی انطباق در سطح سازمان، ثبت گزارشات و مستندات نتایج ممیزی و در نهایت پیگیری و مدیریت اقدامات اصلاحی است.

اسرار تجاری

طبق اصل اسرار تجاری یا (Trade Secrets)، کارفرمایان موظف به ارائه تمام اطلاعات ضروری سیستم مدیریت ایمنی فرآیند PSM، فارغ از محرمانه بودن یا نبودن، به افراد زیر هستند:

• مسئولین ثبت و نگهداری اطلاعات ایمنی فرآیند
• افرادی که وظیفه بررسی حوادث را به عهده دارند
• کارکنانی که طرح مدیریت بحران را تنظیم و اجرا می‌کنند.
• مسئولین ممیزی انطباقی
• افرادی که مسئولیت تدوین دستورالعمل‌های عملیاتی را دارند.